تعریف سواد و انواع آن

ارائه تعریف سواد و انواع آن و همچنین بیان چندین تشریح لغوی و اصطلاحی، بیان تاریخچه، اهمیت سواد برای افراد جامعه و همچنین انواع آن در این نوشتار مدنظر بوده است. با توجه به اینکه، مطلب حاضر به استناد مطالب علمی و موثق تدوین شده است، آگاهی نسبت به آن برای کلیه افراد جامعه بویژه فعالان عرصه علم و فناوری، والدین، دانش آموزان، دانشجویان و بویژه سیاست‌گذاران دانش و فناوری در کشور ضروری به نظر می‌رسد.

مقدمه و تعریف

تعریف لغوی

با توجه به اینکه پرداختن به موضوع در ابتدای امر نیازمند شناخت لغوی آن مدخل است، در ادامه سه تعریف لغوی بر اساس فرهنگ واژگان زبان فارسی و انگلیسی ارائه شده است:

لغتنامه دهخدا:

ملايي، توانايي خواندن ونوشتن، رونوشت، كپي، پيش نوشته، پيش نويس، مسوده، نسخه، نسخه اصل ، تاريكي ، سياهه، معلومات.

فرهنگ فارسی معین:

در فارسی به معنای خواندن و نوشتن  – معلومات ، آگاهی های علمی و ادبی .

دیکشنری کمبریج (literacy):

توانایی خواندن و نوشتن – دانش در موضوعی خاص یا نوع ویژه‌ای از دانش.

دیکشنری آکسفورد (literacy):

توانایی خواندن و نوشتن – دانش در یک زمینه خاص

نکته: همانطور که از تعاریف ارائه شده در بالا مشخص می‌شود:

عموماً سواد را بایستی توانایی خواندن و نوشتن در کنار داشتن دانشی خاص در یک زمینه اطلاق کرد. در واقع فرد دارای توانایی خواندن و نوشتن حداقل سواد را داراست و اگر در یک زمینه خاص دانش داشته باشد، همه ارکان سواد را دارا شده است.

تعریف اصطلاحی

حال که با تعریف لغوی واژه سواد آشنا شدیم، بایستی تعریف اصطلاحی آن را نیز به استناد برخی مراکز معتبر ارائه کنیم و سپس از بین تعاریف بیان شده به جمع بندی برسیم:

دانشنامه بریتانیکا:

سواد، ظرفیت برقراری ارتباط با استفاده از علائم یا نمادهای نوشته شده، چاپی یا الکترونیکی برای نمایش زبان است.

---

شبکه سیاست گذاری سواد آموزی اروپا: اعلامیه اروپایی حق سوادآموزی

European Literacy Policy Network: European Declaration of the Right to Literacy

این نهاد، سواد را به شکل زیر تعریف کرده است:

سواد به توانایی خواندن و نوشتن در سطحی اطلاق می شود که افراد بتوانند به طور موثر مواد نوشتاری را در همه رسانه ها (چاپی یا الکترونیکی)، از جمله سواد دیجیتال، درک کرده و از آن استفاده کنند.

پایش مهارت های بزرگسالان (PIAAC):

این نهاد نیز سواد را به این صورت اطلاق می‌کند:

سواد عبارت است از درک، ارزیابی، استفاده و درگیر شدن با متن مکتوب برای مشارکت در جامعه، دستیابی به اهداف و توسعه دانش و پتانسیل آن.

سازمان جهانی یونسکو (UNESCO):

سازمان جهانی یونسکو سواد (literacy) را به شکل جامعه بدین صورت تعریف کرده است:

سواد توانایی شناسایی، درک، تفسیر، ایجاد، ارتباط و محاسبه با استفاده از مواد چاپی و نوشتاری مرتبط با زمینه های مختلف است. سوادآموزی مستلزم تداوم یادگیری در توانمندسازی افراد برای دستیابی به اهداف خود، توسعه دانش و پتانسیل خود و مشارکت کامل در جامعه و جامعه گسترده تر است (یونسکو، 2004؛ 2017).

بی‌تردید با توجه به ماهیت کاری سازمان جهانی یونسکو که بر امور آموزشی، علمی و فرهنگی به صورت کاملاً تخصصی و در سطح جهانی فعالیت دارد، تعریف این سازمان بایستی ملاک عمل قرار گیرد. لازم به ذکر است، تعاریف ارائه شده از سوی این سازمان در طول سالیان متمادی و بر اساس شرایط زندگی انسان‌ها تغییر کرده است:

تعریف اول (اوایل قرن بیستم): توانایی خواندن و نوشتن

تعریف دوم (اوخر قرن بیستم): علاوه بر توانایی خواندن و نوشتن به زبان مادری، داشتن توانایی استفاده در  استفاده از رایانه و دانستن یک زبان خارجی.

تعریف سوم (سال 2004 و 2017): در این تعریف علاوه بر موارد قبل، شخص بایستی مهارت‌های روز از جمله سواد عاطفی، سواد ارتباطی، سواد مالی، سواد رسانه‌ای، سواد تربیتی، سواد رایانه‌ای، سواد سلامت، سواد نژادی و قومی، سواد بوم‌ شناختی، سواد تحلیلی، سواد انرژی و سواد علمی را نیز داشته باشد؛ علاوه بر آن، شرط اعطای عنوان باسواد به فرد مستلزم توانایی ایجاد تغییر در زندگی خواهد بود.

تاریخچه سواد

تاریخچه سواد به قدمت تمدن بشری است که با اختراع سیستم‌های نوشتاری آغاز شد و با پیشرفت جوامع تکامل یافت.

تمدن‌های باستان: نخستین فرم‌های نوشتن حدود 3400 قبل از میلاد در بین‌النهرین با خط میخی و در مصر با هیروگلیف‌ها ظاهر شدند. این سیستم‌های نوشتاری عمدتاً برای ثبت سوابق، مدیریت و متون مذهبی استفاده می‌شدند.

عصر کلاسیک: در یونان و روم باستان، سواد بیشتر بین نخبگان رواج داشت. سواد در این فرهنگ‌ها برای مشارکت در زندگی عمومی، فلسفه و حکومت ضروری بود.

قرون وسطی: در این دوره، نرخ سواد عموماً پایین بود و بیشتر به روحانیون و برخی از اشراف محدود می‌شد. صومعه‌ها مراکز اصلی یادگیری و سواد بودند.

رنسانس و روشنگری: اختراع چاپخانه در قرن 15 توسط یوهانس گوتنبرگ انقلاب بزرگی در سواد ایجاد کرد. این امر، کتاب‌ها را بیشتر قابل دسترس و مقرون به صرفه کرد و منجر به افزایش نرخ سواد در سراسر اروپا شد. دوره روشنگری نیز بر اهمیت آموزش و سواد برای پیشرفت فردی و اجتماعی تأکید داشت.

دوران مدرن: قرون 19 و 20 شاهد تلاش‌های قابل توجهی برای ارتقاء سواد در سراسر جهان بود. سیستم‌های آموزش عمومی تأسیس شدند و پویش‌های سواد آموزی به راه افتادند. سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو برای بهبود نرخ سواد در سراسر جهان کار ماموریت خود را آغاز کردند.

قرن 21: این سده به حدی در توسعه مفاهیم، رشد بشر و پیشبرد زندگی انسان‌ها اثرگذار بوده است که بارها سازمان جهانی یونسکو مجبور به تغییر ارائه تعریف سواد و انواع آن شده است. وجود فناوری‌های گوناگون و تغییرات مداوم آن، این عصر را کاملاً متمایز و خاص نموده است.

اهمیت سواد

تعریف سواد و انواع آن به دلایل متعددی مهم است و تأثیرات عمیقی بر افراد و جوامع دارد.

توسعه اقتصادی: سواد به طور مستقیم با رشد اقتصادی مرتبط است. افراد باسواد بهتر قادر به کسب مهارت‌های شغلی، پیگیری آموزش عالی و مشارکت در فضای کسب و کار هستند. کشورهایی که نرخ سواد بالاتری دارند تمایل به داشتن سطح بالاتری از توسعه اقتصادی را خواهند داشت.

توانمندسازی فردی: سواد، افراد را از طریق دسترسی به اطلاعات و دانش توانمند می‌کند. تفکر انتقادی، توانایی حل مسئله و مهارت‌های تصمیم‌گیری را افزایش می‌دهد. افراد باسواد بهتر می‌توانند از حقوق خود دفاع کنند و در فعالیت‌های مدنی شرکت نمایند.

سلامت و رفاه: رابطه کاملاً قوی  مستقیمی بین سواد و سلامت وجود دارد. افراد باسواد می‌توانند دستورالعمل‌های پزشکی و اطلاعات بهداشتی را درک کنند و در فعالیت‌های پیشگیری از بیماری شرکت کنند. این عمل منجر به نتایج بهداشتی بهتر و کیفیت زندگی بالاتر می‌شود.

توسعه اجتماعی: سواد، ارتقاء دهنده شمول اجتماعی و همبستگی است. به افراد امکان می‌دهد با فرهنگ‌ها، ایده‌ها و دیدگاه‌های متنوع ارتباط برقرار کنند و تفاهم و تحمل متقابل را در خود تقویت کنند. سواد برای مشارکت آگاهانه و فعال در فرآیندهای دموکراتیک ضروری است.

پیشرفت تکنولوژیکی: در عصر دیجیتال، سواد شامل توانایی پیمایش و استفاده مؤثر از فناوری نیز می‌شود. سواد دیجیتال برای دسترسی به اطلاعات، ارتباطات و مشارکت در اقتصاد جهانی ضروری است

سواد از منظر یونسکو

سه ویژگی زیر را می‌توان در تعاریف ارائه شده سواد از سوی یونسکو رصد کرد:

 💡  سواد آن چیزی است که مردم از آن به عنوان وسیله ای برای ارتباط و بیان از طریق رسانه های مختلف استفاده می کنند.
 💡 سواد متکثر است و در زمینه های خاص برای اهداف خاص و با استفاده از زبان های خاص ایجاد می شود.
 💡 سواد شامل تداوم یادگیری است که در سطوح مختلف مهارت قابل اندازه گیری است.

نکته: سواد در صورتی که نتواند در زندگی فرد و جامعه تغییر ایجاد کند، عملاً فایده‌ای ندارد.

در تعریف سوم ارائه شده از سوی سازمان جهانی یونسکو، به 17 نوع سواد اشاره شده است که هر یک را در ادامه معرفی خواهیم کرد.

انواع سواد 

همانطور که که در تعریف سواد و انواع آن اشاره شد، یونسکو به عنوان مهمترین مرجع مرتبط با امور آموزشی، علمی و فرهنگی که در سطح بین‌المللی ملزم به سیاست‌گذاری، اجرا و نظارت بر اموری همچون سواد هست، تعریف سواد و انواع آن به شکل زیر خلاصه بندی کرده است.

نکته: با توجه به رویکرد قبلی این سازمان جهانی، قطعاً با تغییر شرایط زندگی بشر، احتما کاستن یا افزودن گزینه جدیدی به فهرست تعریف سواد و انواع آن وجود دارد. در زیر فهرست تعریف کوتاهی از هر کدام بیان شده است اما در صورتی که تمایل دارید به جزئیات با یک از آنها آشنا شوید کافیست بر روی لینک آن کلیک کنید.

سواد عاطفی (Emotional Literacy)

سواد عاطفی توانایی تشخیص، درک و مدیریت احساسات خود و دیگران است. این نوع از سواد شامل آگاهی از چگونگی تأثیر احساسات بر رفتار و توانایی بیان احساسات به شیوه‌ای سالم و سازنده هست و برای ایجاد روابط قوی و حفظ سلامت روانی بسیار مهم است.

سواد ارتباطی (Communication Literacy)

سواد ارتباطی شامل مهارت‌های لازم برای انتقال و تفسیر مؤثر پیام‌ها از طریق اشکال مختلف ارتباطی، از جمله کلامی، غیرکلامی، نوشتاری و دیجیتال است. این نوع سواد شامل درک زمینه، مخاطب و هدف ارتباط و توانایی درگیر شدن در تعاملات معنادار است.

سواد مالی (Financial Literacy)

سواد مالی دانش و مهارت‌های لازم برای اتخاذ تصمیمات آگاهانه و مؤثر در مورد منابع مالی است. این سواد شامل درک مفاهیمی مانند بودجه‌بندی، پس‌انداز، سرمایه‌گذاری و مدیریت بدهی می‌شود. سواد مالی افراد را قادر می‌سازد تا به ثبات و امنیت مالی دست یابند.

سواد رسانه‌ای (Media Literacy)

سواد رسانه‌ای توانایی دسترسی، تحلیل، ارزیابی و ایجاد رسانه‌ها در اشکال مختلف است که شامل درک نقش رسانه‌ها در جامعه، تشخیص تعصب و اطلاعات غلط و توسعه مهارت‌های تفکر انتقادی برای پیمایش مؤثر در چشم‌انداز رسانه‌ای می‌شود.

سواد تربیتی (Educational Literacy)

آگاهی و فهم مفهوم فرزندپروری، روش‌های تربیتی و داشتن دانش و پایه‌های ذهنی لازم برای پرورش فرزندان شایسته و توانمند است. شایستگی به این معناست که فرد از سلامت روانی و روشن‌بینی لازم برای شناخت خود، تعامل با دیگران، روحیه همکاری، همدلی، مسئولیت‌پذیری، معاشرت و احترام به دیگران برخوردار باشد.

سواد رایانه‌ای (Computer Literacy)

سواد رایانه‌ای توانایی استفاده مؤثر از رایانه‌ها و فناوری‌های مرتبط است که شامل درک عملکردهای پایه رایانه، برنامه‌های نرم‌افزاری و پیمایش اینترنت می‌شود. سواد رایانه‌ای در عصر دیجیتال امروز برای انجام وظایف شخصی و حرفه‌ای ضروری است.

سواد سلامت (Health Literacy)

سواد سلامت توانایی به‌دست‌آوردن، درک و استفاده از اطلاعات بهداشتی برای اتخاذ تصمیمات آگاهانه در مورد سلامت فرد است و شامل درک اصطلاحات پزشکی، پیروی از دستورالعمل‌های بهداشتی و دانستن نحوه دسترسی به خدمات بهداشتی می‌شود. سواد سلامت برای حفظ سلامت و رفاه انسان بسیار مهم است.

سواد نژادی و قومی (Racial and Ethnic Literacy)

سواد نژادی و قومی شامل درک و پاسداشت پیچیدگی‌های نژاد و قومیت است و شامل تشخیص و به چالش کشیدن کلیشه‌ها، درک زمینه‌های تاریخی و اجتماعی و ترویج شمول و برابری می‌شود. این سواد برای ایجاد جامعه‌ای عادلانه‌تر و فراگیرتر بسیار مهم است.

سواد بوم شناختی (Ecological Literacy)

سواد بوم‌شناختی درک دنیای طبیعی و روابط متقابل بین موجودات زنده و محیط‌های آن‌ها است که شامل دانش اصول بوم‌شناسی، مسائل زیست‌محیطی و شیوه‌های پایدار می‌شود. سواد بوم‌شناختی برای ترویج مدیریت و پایداری محیط‌زیست ضروری است.

سواد انتقادی (Critical Literacy)

سواد تحلیلی توانایی تحلیل انتقادی اطلاعات، شناسایی الگوها و نتیجه‌گیری منطقی است و شامل مهارت‌هایی مانند حل مسئله، تفسیر داده‌ها و استدلال می‌شود. سواد تحلیلی برای اتخاذ تصمیمات آگاهانه و حل مسائل پیچیده مهم است.

سواد انرژی (Energy Literacy)

سواد انرژی درک منابع انرژی، مصرف و حفظ انرژی آنهاست که شامل دانش نحوه کار سیستم‌های انرژی، تأثیر استفاده از انرژی بر محیط‌زیست و راه‌های کاهش مصرف انرژی می‌شود. سواد انرژی برای ترویج شیوه‌های پایدار انرژی بسیار مهم است.

سواد علمی (Scientific Literacy)

سواد علمی توانایی درک و به‌کارگیری مفاهیم و فرآیندهای علمی است که شامل دانش روش‌های علمی، توانایی ارزیابی اطلاعات علمی و ظرفیت درگیر شدن در پژوهش علمی می‌شود. سواد علمی برای اتخاذ تصمیمات آگاهانه و درک دنیای اطراف ما ضروری است.

نتیجه گیری

تعریف سواد و انواع آن در این نوشتار مدنظر قرار گرفت. همانطور که در بخش تعاریف لغوی اشاره شد، سواد عموماً به عنوان توانایی خواندن و نوشتن در کنار داشتن دانش در زمینه‌ای خاص تعریف شده است. از سوی دیگر، تعریف اصطلاحی متداول که متعلق به سازمان جهانی یونسکو است، سواد به عنوان توانایی شناسایی، درک، تفسیر، ایجاد، ارتباط و محاسبه با استفاده از مواد چاپی و نوشتاری مرتبط با زمینه های مختلف قلمداد شده است. در این تعریف، تداول، توانمندسازی و مشارکت در جامعه که همانا توانایی ایجاد تغییر در خود و دیگران است، شرط حتمی سواد خواهد بود. بر همان اساس از منظر این سازمان جهانی سواد به 12 گونه مختلف تقسیم بندی و در حال حاضر قابل بیان است که احتمال تغییر آن وجود دارد.

سئوالات متداول