آسیب شناسی فرهنگ کتابخوانی
در نوشتار حاضر به بررسی دقیق مقوله آسیب شناسی فرهنگ کتابخوانی در جامعه ایرانی پرداخته‌ایم؛ بر این اساس با تشخیص دلایل عدم اقبال مردم ایران به مطالعه و کاهش محصوص سرانه کتاب خواندن در بین مردم ایران دسته بندی دقیقی در این خصوص ارائه شده است. نوشته حاضر برگرفته از کتاب و مطالعه در سبک زندگی است.
مقدمه
کمک به ارتقای فرهنگ مطالعه و کتاب خوانی در جامعه ایران اولاً مستلزم شناخت وضعیت موجود کتاب خوانی در کشور و ثانیا آسیب شناسی دقیق و عالمانه وضعیت کنونی است. با توجه به بررسی وضعیت کتاب خوانی در ایران و جهان در بخش های قبلی در اینجا به مسأله آسیب شناسی فرهنگ کتاب خوانی در سبک زندگی جامعه ایرانی می پردازیم. بر اساس دیدگاه متخصصین میتوان آسیب ها و عوامل کاهش علاقه مندی به کتاب و کتاب خوانی را در دو محور نرم افزاری و سخت افزاری ارائه کرد. در ادامه با توجه به اهمیت بخش عوامل نرم افزاری ابتدا این عوامل را بررسی و تحلیل میکنیم (فدایی، ۱۳۹۵).
دسته بندی دلایل آسیب شناسی
بر اساس دسته بندی انجام شده در پژوهشی با عنوان کتاب و مطالعه در سبک زندگی اسلامی – ایرانی که توسط مهدی فدایی در سال ۱۳۹۵ انجام و در قالب کتاب منتشر شده است؛ برای آسیب شناسی فرهنگ کتابخوانی دو دسته دلایل به شرح زیر ارائه کرده‌اند:
- حوزه نرم افزار
- حوزه سخت افزار
در ادامه و به طور مختصر هر کدام از این دو حوزه با ذکر دلایل مربوطه ارائه کرده‌ایم.
دلایل حوزه نرم افزار
برای این حوزه سه دلیل عمده برای کتاب نخواندن ایرانیان عنوان کرده است که در زیر به هر کدام از آنها به طور کوتاه اشاره شده است:
- مساله احساس نیاز
- خودشیفتگی فرهنگی
- صعف محتوایی کتاب‌ها
√ مساله احساس نیاز
احساس نیاز به کتاب می‌تواند از جستجوی انسان برای دانش، آگاهی، و الهام‌گیری ناشی شود. کتاب‌ها دریچه‌هایی به دنیاهای جدید هستند که تجربه‌ها، اندیشه‌ها و نگرش‌های متنوع را ارائه می‌دهند. اما گاهی برخی افراد این نیاز را احساس نمی‌کنند، شاید به این دلیل که منابع اطلاعاتی دیگری، مانند فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، جایگزین کتاب برای آنها شده است. همچنین عدم دسترسی به کتاب‌های مناسب، فقدان فرهنگ کتابخوانی در محیط زندگی یا تجربه‌های ناخوشایند گذشته با مطالعه می‌تواند این نیاز را در آنها کمرنگ کند. تقویت فرهنگ مطالعه می‌تواند زمینه‌ساز تغییر این نگرش شود.
√ خودشیفتگی فرهنگی
خودشیفتگی فرهنگی به معنای باور به برتری مطلق فرهنگ یا سنت‌های خود نسبت به دیگران است. این نگرش می‌تواند یکی از دلایل کتاب نخواندن باشد، زیرا افراد خودشیفته فرهنگی ممکن است احساس کنند که نیازی به یادگیری یا آشنایی با دیدگاه‌های دیگر فرهنگ‌ها ندارند. آنها ممکن است اعتقاد داشته باشند که دانش و حکمت کامل در فرهنگ خودشان موجود است و بنابراین کتاب‌های جدید یا متنوع را بی‌اهمیت بدانند. این طرز تفکر مانعی برای پذیرش تغییر و گسترش افق‌های فکری است که می‌تواند با مطالعه کتاب‌ها به دست آید. پرورش نگرش باز و فروتنی فرهنگی می‌تواند راهی برای تشویق این افراد به مطالعه باشد.
√ ضعف محتوایی کتاب‌ها
ضعف محتوایی کتاب‌ها می‌تواند به عوامل متعددی برگردد، از جمله کمبود عمق در ارائه موضوعات، عدم تازگی ایده‌ها یا تکرار مطالب کلیشه‌ای و نامربوط به نیازهای روز. گاهی نویسندگان به جای تمرکز بر تحقیق و ارائه محتوای ارزشمند، به تولید آثار سطحی و بازاری می‌پردازند تا تنها فروش بیشتری داشته باشند. این امر ممکن است اعتماد خوانندگان را کاهش دهد و انگیزه آنها را برای مطالعه تضعیف کند. برای ارتقای کیفیت کتاب‌ها، لازم است نویسندگان و ناشران با دقت بیشتر بر محتوا و نیازهای واقعی مخاطبان تمرکز کنند.
دلایل حوزه سخت افزار
برای این حوزه هفت دلیل عمده برای کتاب نخواندن ایرانیان عنوان کرده است که در زیر به هر کدام از آنها به طور کوتاه اشاره شده است:
- ضعف چاپ
- گرانی کتاب
- عدم دسترسی همگانی به کتاب
- فقدان جذابیت صوری
- عدم اطلاع مردم از نشر کتاب
- عدم اهتمام رسانه‌ها به کتاب
- کمبود کتابخانه‌های عمومی
در ادامه آسیب شناسی فرهنگ کتابخوانی در حوزه سخت افزار به هفت دلیل مطرح شده اشاره کوتاهی خواهیم داشت.
√ ضعف چاپ
ضعف در کیفیت چاپ کتاب‌ها یکی از عواملی است که می‌تواند بر فرهنگ کتابخوانی تأثیر منفی بگذارد. استفاده از کاغذهای بی‌کیفیت، طراحی‌های نامناسب، چاپ غلط‌های املایی یا صفحه‌بندی‌های نامرتب می‌تواند تجربه مطالعه را برای خواننده ناخوشایند کند. چنین مشکلاتی ممکن است باعث کاهش تمایل به خرید یا خواندن کتاب شود و این امر به تدریج می‌تواند فرهنگ مطالعه را تضعیف کند. سرمایه‌گذاری در ارتقای کیفیت چاپ و توجه به جزئیات تولید کتاب می‌تواند به جذب بیشتر خوانندگان و ترویج فرهنگ کتابخوانی کمک کند.
√ گرانی کتاب
گرانی کتاب یکی از موانع مهم در گسترش فرهنگ کتابخوانی است، به‌ویژه در جوامعی که قدرت خرید افراد محدود است. قیمت بالای کتاب‌ها می‌تواند بسیاری از علاقه‌مندان به مطالعه را از خرید و دسترسی به آثار جدید محروم کند. این وضعیت ممکن است باعث شود کتاب به کالایی لوکس تبدیل شود و تنها در دسترس گروهی خاص قرار گیرد، در حالی که مطالعه باید برای همه اقشار جامعه ممکن باشد. ارائه یارانه‌ها، کاهش مالیات بر نشر و چاپ و تولید کتاب‌های ارزان‌تر می‌تواند به حل این مشکل و افزایش دسترسی عمومی به کتاب‌ها کمک کند.
√ عدم دسترسی همگانی به کتاب
عدم دسترسی همگانی به کتاب یکی از مشکلات اساسی در ترویج فرهنگ کتابخوانی است. این مسئله می‌تواند ناشی از نبود کتابخانه‌های عمومی در مناطق محروم، قیمت بالای کتاب‌ها، یا عدم توزیع مناسب آثار در سراسر کشور باشد. بسیاری از افراد، به‌ویژه در مناطق دورافتاده، ممکن است به منابع علمی، ادبی و آموزشی دسترسی نداشته باشند، که این امر بر رشد فکری و آگاهی آنها تأثیر منفی می‌گذارد. تقویت زیرساخت‌های توزیع کتاب، توسعه کتابخانه‌های سیار و ارائه نسخه‌های دیجیتال ارزان‌تر می‌تواند به بهبود دسترسی همگانی کمک کند.
√ فقدان جذابیت ظاهری
فقدان جذابیت ظاهری در کتاب‌ها می‌تواند یکی از عوامل مؤثر در کاهش علاقه به مطالعه باشد. طراحی ضعیف جلد، انتخاب نادرست فونت، صفحه‌بندی نامناسب و حتی استفاده از رنگ‌های بی‌روح می‌تواند تجربه دیداری خواننده را تحت تأثیر قرار داده و جذابیت کتاب را کمرنگ کند. این مسئله به‌ویژه در میان جوانان و نوجوانان که به ظاهر بصری اهمیت بیشتری می‌دهند، می‌تواند تأثیر بیشتری داشته باشد. سرمایه‌گذاری بر روی طراحی حرفه‌ای، استفاده از مواد باکیفیت و توجه به جذابیت‌های بصری کتاب‌ها می‌تواند نقش مهمی در ترغیب افراد به مطالعه و تقویت فرهنگ کتابخوانی داشته باشد.
عدم اطلاع‌رسانی کافی درباره نشر کتاب و آثار جدید یکی از دلایل کاهش علاقه به مطالعه و فرهنگ کتابخوانی است. در بسیاری از موارد، کتاب‌های ارزشمند منتشر می‌شوند اما به دلیل عدم تبلیغات مناسب، استفاده ناکافی از رسانه‌ها یا نبود پلتفرم‌های جامع اطلاع‌رسانی، افراد از وجود آنها بی‌خبر می‌مانند. این مشکل می‌تواند باعث کاهش انگیزه خوانندگان برای پیگیری آثار جدید شود. ارتقای استراتژی‌های تبلیغاتی، بهره‌گیری از رسانه‌های اجتماعی و ایجاد سیستم‌های اطلاع‌رسانی کارآمد می‌تواند به شناساندن کتاب‌ها به مخاطبان کمک کند و فرهنگ کتابخوانی را تقویت نماید.
√ عدم اهتمام رسانه‌ها به کتاب
عدم اهتمام رسانه‌ها به موضوع کتاب و ترویج آن، یکی از ضعف‌های اساسی در تقویت فرهنگ کتابخوانی است. بسیاری از رسانه‌ها تمرکز خود را بر موضوعات پرطرفدار و لحظه‌ای قرار می‌دهند و کمتر به معرفی آثار ارزشمند ادبی یا علمی می‌پردازند. این کمبود توجه، فرصت آشنایی عموم مردم با کتاب‌های جدید و مفید را کاهش می‌دهد و موجب می‌شود که کتاب از فضای زندگی روزمره کنار گذاشته شود. نقش رسانه‌ها در ترویج فرهنگ کتابخوانی، می‌تواند با برنامه‌سازی‌های متنوع، معرفی نویسندگان و آثار آنها، و ارائه گفت‌وگوهای جذاب پیرامون کتاب‌ها به‌طور چشمگیری تقویت شود.
√ کمبود کتابخانه‌های عمومی
کمبود کتابخانه‌های عمومی یکی از موانع مهم در گسترش فرهنگ کتابخوانی و دسترسی همگانی به منابع علمی، ادبی و آموزشی است. نبود زیرساخت‌های کافی برای احداث کتابخانه در مناطق مختلف، به‌ویژه در مناطق دورافتاده و محروم، باعث می‌شود بسیاری از افراد به کتاب دسترسی نداشته باشند. این امر می‌تواند موجب کاهش انگیزه مطالعه و محدود شدن فرصت‌های یادگیری در جامعه شود. توسعه و تجهیز کتابخانه‌های عمومی با دسترسی آسان برای همه اقشار جامعه، می‌تواند نقش مهمی در تقویت فرهنگ مطالعه و رشد فکری افراد ایفا کند.
آسیب شناسی فرهنگ کتابخوانی در ایران نشان می‌دهد، در صورت عدم تشخیص موارد مطرح شده در بالا و همچنین هدف گذاری برای رفع این موانع، در سال‌های آتی وضعیت سرانه مطالعه در ایران بسیار وخیم‌تر خواهد شد.
