کتابدار مرجع (Reference librarian)
در عصر انفجار اطلاعات، جستجو و دستیابی به اطلاعات معتبر و دقیق به یک چالش اساسی تبدیل شده است. در این میان، کتابدار مرجع (Reference Librarian) نقشی کلیدی در راهنمایی کاربران برای دسترسی به منابع علمی، پژوهشی و اطلاعاتی ایفا می‌کند. این حرفه یکی از مهم‌ترین بخش‌های کتابداری و علم اطلاعات محسوب می‌شود و نیازمند مهارت‌های پژوهشی، ارتباطی و فناوری‌محور است (Smith & Wong, 2023).
در این مقاله، به بررسی نقش‌ها، مسئولیت‌ها، مهارت‌ها و صلاحیت‌های مورد نیاز برای شغل کتابدار مرجع می‌پردازیم و در انتها به چند پرسش رایج درباره این حرفه پاسخ خواهیم داد.
آنچه خواهید خواند!
🎯 نقش‌ها و مسئولیت‌های کتابدار مرجع
📌 راهنمایی کاربران در جستجوی اطلاعات
یکی از وظایف اصلی کتابدار مرجع (Reference librarian)، کمک به کاربران در یافتن منابع اطلاعاتی مناسب است. این کمک می‌تواند شامل جستجو در پایگاه‌های داده، منابع چاپی و الکترونیکی، یا حتی راهنمایی برای استناددهی و استفاده صحیح از اطلاعات باشد (Johnson, 2021).
📌 آموزش سواد اطلاعاتی و پژوهشی
کتابداران مرجع نقش مهمی در آموزش سواد اطلاعاتی دارند. آن‌ها به کاربران یاد می‌دهند که چگونه اطلاعات معتبر را از منابع نامعتبر تشخیص دهند، از نرم‌افزارهای مدیریت منابع علمی مانند EndNote و Zotero استفاده کنند، و مقالات علمی را تحلیل کنند (Bawden & Robinson, 2022).
📌 مدیریت و سازماندهی منابع اطلاعاتی
یک کتابدار مرجع (Reference librarian) باید با ساختار و دسترسی به پایگاه‌های داده علمی مانند Scopus، Web of Science و Google Scholar آشنا باشد. همچنین مسئولیت دسته‌بندی و نمایه‌سازی منابع اطلاعاتی را بر عهده دارد تا کاربران بتوانند سریع‌تر به اطلاعات موردنیاز خود دسترسی پیدا کنند (Koufogiannakis, 2020).
📌 ارائه خدمات مشاوره پژوهشی
در کتابخانه‌های دانشگاهی و پژوهشی، کتابداران مرجع نقش مشاوران تحقیقاتی را ایفا می‌کنند. آن‌ها به اساتید، دانشجویان و پژوهشگران کمک می‌کنند تا به منابع علمی مناسب دسترسی پیدا کنند، بهترین روش‌های جستجو را بیاموزند و از ابزارهای علمی بهینه استفاده کنند (Foster & Gibbons, 2019).
📌 توسعه خدمات دیجیتال و آنلاین
امروزه بسیاری از کتابخانه‌ها خدمات مرجع را به‌صورت آنلاین ارائه می‌دهند. کتابداران مرجع باید در چت زنده، ایمیل، وبینار و ابزارهای مجازی برای پشتیبانی از کاربران مهارت داشته باشند (Chowdhury, 2021).
🛠 مهارت‌ها و صلاحیت‌های مورد نیاز
🏅 مهارت‌های ارتباطی و بین فردی
یک کتابدار مرجع (Reference librarian) باید بتواند با کاربران تعامل مؤثری داشته باشد و نیازهای اطلاعاتی آن‌ها را درک کند. مهارت‌های گفتاری، شنیداری و نوشتاری برای این نقش حیاتی است (Ross & Sennyey, 2022).
🏅 آشنایی با فناوری و سیستم‌های اطلاعاتی
تسلط بر پایگاه‌های داده، نرم‌افزارهای مدیریت منابع، جستجوی پیشرفته در اینترنت و ابزارهای دیجیتال از الزامات این شغل است. کتابداران مرجع باید بتوانند با فناوری‌های جدید همگام شوند (Tenopir et al., 2020).
🏅 دانش عمیق در روش‌های جستجوی اطلاعات
توانایی یافتن بهترین منابع اطلاعاتی و استفاده از تکنیک‌های جستجوی حرفه‌ای (مانند جستجوی بولی، فیلترگذاری و نمایه‌سازی) یکی از مهارت‌های کلیدی در این حرفه محسوب می‌شود (Case & Given, 2021).
🏅 مهارت تدریس و آموزش
کتابداران مرجع باید بتوانند کارگاه‌های آموزشی و جلسات مشاوره برگزار کنند و به کاربران مهارت‌های لازم را بیاموزند. تدریس سواد اطلاعاتی بخش مهمی از این شغل است (Julien et al., 2020).
🏅 آشنایی با استانداردهای استنادی و نگارش علمی
کتابداران مرجع باید تسلط کافی بر سبک‌های استنادی مانند APA، MLA، Chicago و Vancouver داشته باشند تا بتوانند کاربران را در فرآیند نگارش مقالات علمی راهنمایی کنند (Lowe et al., 2023).
📜 جمع‌بندی
شغل کتابدار مرجع یکی از مهم‌ترین و پرتقاضاترین مشاغل در حوزه علم اطلاعات و کتابداری است که به راهنمایی کاربران، ارائه خدمات پژوهشی و توسعه سواد اطلاعاتی می‌پردازد. این حرفه نیازمند دانش گسترده، مهارت‌های پژوهشی و فناوری‌محور است و فرصت‌های شغلی متعددی در دانشگاه‌ها، کتابخانه‌های عمومی، مراکز پژوهشی و شرکت‌های اطلاعاتی دارد.
❓ پرسش و پاسخ درباره شغل کتابدار مرجع
❓ ۱. آیا کتابداران مرجع فقط در کتابخانه‌ها فعالیت می‌کنند؟
✅ خیر، آن‌ها می‌توانند در دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی، شرکت‌های مشاوره اطلاعاتی و حتی به‌عنوان مشاور مستقل فعالیت کنند.
❓ ۲. برای ورود به این حرفه چه تحصیلاتی نیاز است؟
✅ معمولاً مدرک کارشناسی یا کارشناسی ارشد در علم اطلاعات و دانش‌شناسی برای این حرفه مورد نیاز است.
❓ ۳. آیا کتابداران مرجع باید به زبان انگلیسی مسلط باشند؟
✅ بله، زیرا بسیاری از منابع علمی و پایگاه‌های داده به زبان انگلیسی هستند.
❓ ۴. درآمد کتابداران مرجع چقدر است؟
✅ میزان درآمد به محل کار، سطح تجربه و تخصص فردی بستگی دارد. در ایران، این شغل در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی درآمد مناسبی دارد.
❓ ۵. آیا کتابداران مرجع در کتابخانه‌های دیجیتال هم فعالیت دارند؟
✅ بله، آن‌ها نقشی کلیدی در مدیریت و ارائه خدمات دیجیتال دارند.
❓ ۶. چه نرم‌افزارهایی برای این شغل مهم هستند؟
✅ نرم‌افزارهایی مانند EndNote، Zotero، Mendeley، RefWorks و Excel از جمله ابزارهای کلیدی برای کتابداران مرجع هستند.
❓ ۷. آیا می‌توان به‌عنوان کتابدار مرجع به‌صورت دورکاری کار کرد؟
✅ بله، بسیاری از خدمات مرجع امروزه به‌صورت آنلاین ارائه می‌شوند.
❓ ۸. آیا کتابداران مرجع می‌توانند پژوهش‌های علمی انجام دهند؟
✅ بله، آن‌ها معمولاً در تحقیقات علمی و انتشار مقالات نقش دارند.
❓ ۹. چه مهارت‌هایی برای موفقیت در این حرفه ضروری است؟
✅ مهارت‌های جستجوی اطلاعات، تدریس، فناوری‌های دیجیتال و تحلیل داده از جمله مهارت‌های ضروری هستند.
❓ ۱۰. آیا این حرفه آینده شغلی خوبی دارد؟
✅ بله، با رشد روزافزون فناوری اطلاعات، نیاز به کتابداران مرجع افزایش می‌یابد.
📚 منابع
Bawden, D., & Robinson, L. (2022). Introduction to Information Science. Facet Publishing.
Case, D. O., & Given, L. M. (2021). Looking for Information: A Survey of Research on Information Seeking, Needs, and Behavior. Emerald Publishing.
Johnson, K. (2021). Reference and Information Services: An Introduction. American Library Association.
Lowe, M., et al. (2023). Citation Management Tools: A Comprehensive Guide. Springer.
