سواد اطلاعاتی (Information Literacy)
در قرن بیست و یکم، سواد اطلاعاتی (Information Literacy) به عنوان یکی از ارکان اصلی برای پیمایش پیچیدگی‌های عصر دیجیتال شناخته شده است. این مهارت نه تنها برای موفقیت تحصیلی ضروری است، بلکه برای تصمیم‌گیری آگاهانه، شهروندی مسئولانه، و پیشرفت حرفه‌ای نیز اهمیت بسیاری دارد. این مقاله به مفهوم سواد اطلاعاتی، اهمیت آن، اجزا و چالش‌های مربوط به آن پرداخته و با منابع علمی معتبر پشتیبانی می‌شود.
فهرست مطالب
تعریف سواد اطلاعاتی
اصطلاح “سواد اطلاعاتی” اولین بار در سال 1974 توسط پاول زورکوفسکی معرفی شد. او این مفهوم را به عنوان توانایی استفاده مؤثر از ابزارها و منابع اطلاعاتی برای حل مسائل تعریف کرد. امروزه، انجمن کتابخانه‌های آمریکا (ALA) سواد اطلاعاتی را به عنوان:
“توانایی تشخیص نیاز، یافتن، ارزیابی و استفاده مؤثر از اطلاعات مورد نیاز”
تعریف می‌کند (ALA, 1989). این تعریف به مرور زمان تکامل یافته و شامل تفکر انتقادی و استفاده اخلاقی از اطلاعات در دنیای دیجیتال و رسانه‌ای امروز شده است.
اهمیت سواد اطلاعاتی
موفقیت تحصیلی
سواد اطلاعاتی دانش‌آموزان را به مهارت‌هایی برای انجام تحقیقات، ارزیابی انتقادی منابع و ترکیب اطلاعات مجهز می‌کند. این مهارت‌ها یادگیری مادام‌العمر و توانایی سازگاری با حوزه‌های جدید دانش را تقویت می‌کند (Bruce, 2004).
شایستگی در محیط کار
کارفرمایان روز به روز ارزش بیشتری برای سواد اطلاعاتی قائل می‌شوند. حرفه‌ای‌هایی که می‌توانند داده‌های مرتبط را پیدا کرده، اعتبار آن را ارزیابی کنند و آن را برای حل مسائل به کار ببرند، در صنایع مبتنی بر داده موفق‌تر هستند (Head, 2012).
شهروندی آگاهانه
در جوامع دموکراتیک، شهروندان آگاه بهتر می‌توانند در زندگی مدنی مشارکت کنند، سیاست‌های عمومی را درک کنند و در مباحث انتقادی درباره مسائل اجتماعی شرکت کنند (Hobbs, 2010).
مقابله با اطلاعات نادرست
افزایش اخبار جعلی و اطلاعات غلط نیاز به سواد اطلاعاتی را بیشتر کرده است. این مهارت به افراد امکان می‌دهد که اطلاعات معتبر را از نادرست تشخیص دهند و از گسترش محتوای مضر جلوگیری کنند (Wineburg & McGrew, 2017).
اجزای اصلی سواد اطلاعاتی
سواد اطلاعاتی مفهومی چندوجهی است که شامل چندین مهارت کلیدی می‌شود:
تشخیص نیازهای اطلاعاتی
درک این‌که چه اطلاعاتی برای پاسخ به یک سوال خاص یا حل یک مسئله لازم است، نخستین گام محسوب می‌شود. این مرحله شامل مشخص کردن محدوده و ماهیت اطلاعات مورد نیاز است.
یافتن اطلاعات
توانایی دسترسی مؤثر و کارآمد به اطلاعات از طریق منابع مختلف، از جمله کتابخانه‌ها، پایگاه‌های داده و پلتفرم‌های دیجیتال، مهارتی حیاتی است (ACRL, 2016).
ارزیابی اطلاعات
توانایی ارزیابی انتقادی اعتبار، ارتباط و صحت منابع اطلاعاتی بخش مرکزی سواد اطلاعاتی است. معیارهایی مانند اعتبار نویسنده، عینیت و تازگی اطلاعات به کار گرفته می‌شوند (Kapitzke, 2003).
استفاده مؤثر از اطلاعات
سازماندهی، ترکیب و ارائه اطلاعات به شکلی معنادار برای اهداف تحصیلی، حرفه‌ای و شخصی ضروری است.
استفاده اخلاقی از اطلاعات
احترام به حقوق مالکیت معنوی، اجتناب از سرقت ادبی، و رعایت استانداردهای اخلاقی اصول اساسی استفاده مسئولانه از اطلاعات هستند.
چالش‌های سواد اطلاعاتی
با وجود اهمیت آن، چالش‌های متعددی توسعه سواد اطلاعاتی (Information Literacy) را مختل می‌کنند:
شکاف دیجیتال
دسترسی نابرابر به فناوری‌های دیجیتال و منابع اطلاعاتی باعث ایجاد تفاوت‌های عمده در مهارت‌های سواد اطلاعاتی می‌شود (Van Dijk, 2020).
انباشت اطلاعات
حجم عظیمی از اطلاعات موجود، فرآیند فیلتر کردن منابع مرتبط و معتبر را دشوار کرده است (Bawden & Robinson, 2009).
تعصبات و اطلاعات نادرست
شیوع اطلاعات جانب‌دارانه و اخبار جعلی کار تشخیص حقیقت از دروغ را پیچیده‌تر کرده است.
نبود آموزش رسمی
بسیاری از مؤسسات آموزشی نتوانسته‌اند سواد اطلاعاتی را به برنامه‌های درسی خود اضافه کنند، که این امر دانش‌آموزان را برای چالش‌های عصر دیجیتال آماده نمی‌کند (Julien & Barker, 2009).
راهبردهای ترویج سواد اطلاعاتی
برای مقابله با این چالشها، می‌توان از استراتژی‌های مختلفی استفاده کرد:
ادغام در آموزش
گنجاندن آموزش سواد اطلاعاتی در برنامه‌های درسی مدارس و دانشگاه‌ها به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا از سنین پایین مهارت‌های ضروری را کسب کنند (Grafstein, 2002).
ابتکارات کتابخانه‌ای
کتابخانه‌ها نقش کلیدی در ترویج سواد اطلاعاتی دارند و از طریق برگزاری کارگاه‌ها، آموزش‌ها و ارائه منابع باکیفیت به این هدف کمک می‌کنند (Foster, 2016).
همکاری‌های مشترک
همکاری میان مربیان، کتابداران و سیاست‌گذاران می‌تواند به ترویج سواد اطلاعاتی در مقیاس گسترده‌تر کمک کند (Mackey & Jacobson, 2011).
پویش‌های آگاهی عمومی
افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت سواد اطلاعاتی می‌تواند افراد را به توسعه و بهبود مهارت‌های خود ترغیب کند.
نتیجه‌گیری
سواد اطلاعاتی (Information Literacy) یک مهارت حیاتی برای موفقیت در دنیای اطلاعاتی امروز است. با ادامه تکامل چشم‌انداز دیجیتال، پرورش این مهارت‌ها برای موفقیت تحصیلی، حرفه‌ای و شخصی ضروری است. با پرداختن به چالشها و اجرای استراتژی‌های مؤثر، می‌توان افراد را توانمند ساخت تا در پیچیدگی‌های اطلاعاتی به درستی حرکت کنند و تصمیمات آگاهانه بگیرند.
منابع
American Library Association (ALA). (1989). Presidential Committee on Information Literacy: Final Report.
Association of College & Research Libraries (ACRL). (2016). Framework for Information Literacy for Higher Education.
Bawden, D., & Robinson, L. (2009). The dark side of information: Overload, anxiety, and other paradoxes and pathologies. Journal of Information Science, 35(2), 180-191.
Bruce, C. S. (2004). Information literacy as a catalyst for educational change: A background paper.
Foster, S. (2016). Information literacy in the digital age.
Head, A. J. (2012). Learning curve: How college graduates solve information problems once they join the workplace.
Hobbs, R. (2010). Digital and media literacy: A plan of action.
Julien, H., & Barker, S. (2009). How high-school students find and evaluate scientific information: A basis for information literacy skills development.
Kapitzke, C. (2003). Information literacy: A review and poststructural critique.
Mackey, T. P., & Jacobson, T. E. (2011). Reframing information literacy as a metaliteracy.
Wineburg, S., & McGrew, S. (2017). Lateral reading: Reading less and learning more when evaluating digital information.
Van Dijk, J. A. G. M. (2020). The digital divide.
