شگردهای جستجوی پیشرفته علمی
اگر دانشجوی کارشناسی ارشد یا دکتری در سطح تحصیلات تکمیلی، عضو هیئت علمی یا پژوهشگر حوزههای مختلف دانشگاهی باشید، بیتردید شگردهای جستجوی پیشرفته علمی نیاز شما را در بخش جستجوی منابع برطرف خواهد کرد. با استفاده از این شگردهای تشریح شده امکان جستجوی دقیق، پیشرفته (advanced) و کامل در پایگاههای مختلف اطلاعاتی فراهم خواهد شد.
پایگاه اطلاعاتی چیست؟
دانشجویان فعال دانشگاهی، افراد درگیر در انجام پایان نامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری و کلیه پژوهشگران تاکنون بارها اسم “پایگاه اطلاعاتی” را شنیدهاند. در اصطلاح مرسوم در حیطه علم سنجی از برابر انگلیسی Academic Database برای اطلاق به آنها استفاده میشود. به بیان سادهتر:
به مجموعهای منظم و سازمان يافته از منابع اطلاعات علمي از جمله مقاله علمي پژوهشي، مقالات مروري، مقالات كنفرانسي، فصول كتاب و … كه به صورت الكترونيكي ذخيره و از طريق وبسايت اينترنتي اشاعه مييابد، در اصطلاح پايگاه اطلاعات علمي يا به اختصار پايگاه اطلاعاتي ميگويند.
پايگاههاي اطلاعاتي بسيار زيادي از جمله با قابليت دسترسي آزاد (Open Access)، دسترسي اشتراكي (Subscription Access) و تلفيقي وجود دارد. از جمله معروفترين آنها ميتوان به پايگاه اطلاعاتي ساينس دايركت، پايگاه اطلاعاتي JSTOR و مواردي از اين دست اشاره كرد. براي اينكه بتوانيم جستجوي پيشرفته و دقيقي در اين پايگاهها انجام دهيم بايستي با شگرد آن آشنايي كامل داشته باشيم؛ در ادامه به تشريح شگردهای جستجوی پیشرفته علمی خواهيم پرداخت.
چرا پايگاه اطلاعاتي؟
در انجام تمامي پژوهشهايي كه بر اساس روش علمي (Scientific Method) انجام ميشود، جستجوي پيشينه پژوهش (Literature Review) براي بررسي ماهيت موضوع، كارهاي انجام شده قبلي و ورود به بحث، الزامي خواهد بود. براي دسترسي به بهترين پيشنيهها، استفاده از پايگاههاي اطلاعات علمي اولين و بهترين راهكار است. بر اين اساس پژوهشگر بايستي، اصول حاكم بر جستجو را بداند يا امكان دسترسي حداكثري به منابع جامع (شامل تمامي موارد) و مانع (فاقد موارد بيربط) براي شما فراهم شود.
براي اين امر، توصيه ميشود، دانشجويان تحصيلات تكميلي، پژوهشگران و كليه علاقمندان به حوزههاي علمي مختلف، علاوه بر آگاهي نسبت به اين موارد كه زير تشريح خواهد شد، نكات متمايز و خاص هر پايگاه را نيز بشناسد؛ بر اين اساس مراحل زير براي انجام كار توصيه ميگردد:
- انتخاب موضوع مدنظر پژوهشگر
- نوشتن عنوان دقيق مدنظر فرد
- تعيين واژگان كليدي عنوان جستجو
- افزودن مترادف و واژگان هم معنا
- نوشتن استراتژي جستجو
بعد از طي شدن مراحل پنجگانه بالا، عملاً جستجوي انجام شده ضمن اينكه جامع و مانع خواهد بود، به سرعت و سهولت انجام شده و كاربر كمترين فشار را متحمل خواهد شد. در ادامه با ذكر مثال، به شگردهای مختلف و مرسوم جستجوی پیشرفته علمی در پايگاههاي اطلاعاتي اشاره خواهيم كرد.
انتخاب واژگان كليدي صحيح
بعد از اينكه موضوع موردعلاقه و مدنظر خود را انتخاب كرديد بايستي در دومين قدم عنوان خود را مشخص كنيد. توجه داشته باشيد كه موضوع در واقع حيطه علمي مربوطه هست اما عنوان، دقيقاً به پژوهش شما در آن حيطه اشاره دارد؛ براي اينكه اين تفاوت برايتان روشن شود، به مثال زير توجه كنيد:
در گرايش مطالعات كتابخانههاي عمومي يكي از موضوعات مورد بررسي “سواد اطلاعاتي information literacy” نام دارد. حال اگر قصد داشته باشيم در اين موضوع پژوهشي انجام دهيم بايستي عنوان دقيق آن را مشخص كنيم؛ به عنوان مثال ممكن است پژوهشگري به “بررسي سواد اطلاعاتي كتابداران كتابخانههاي عمومي بر ميزان رضايت كاربران” بپردازد. در اين صورت سواد اطلاعاتي موضوع ما در رشته علم اطلاعات و دانش شناسي هست و مثال ذكر شده يك عنوان در آن محسوب ميگردد.
بعد از انتخاب عنوان پژوهش، بايستي با استفاده از واژه نامه تخصصي (terminology)، اصطلاح نامه (thesaurus) اعم از آنلاين يا نسخه چاپي و عمومي يا اختصاصي، واژگان كليدي مترادف، اصطلاحات مرتبط و عبارات مربوطه را پيدا كنيد. علاوه بر منابع ياد شده، امكان استخراج آنها از طريق نشريات تخصصي آن رشته، فهرست اصطلاحات، اصطلاحنامه ایرانداک و پرسش از اساتيد دانشگاهي نيز وجود دارد.
مثال:
عنوان پژوهش: مهارت های قابل انتقال دانشجویان پژوهشگر
Transferable skills of research students
در اين عنوان بايستي همانطور كه گفته شده ابتدا، واژههاي مترادف، اصطلاحات و عبارات وابسته را تعيين كنيم؛ جدول زير اين موارد را نشان ميدهد:
واژه | مترادفها، اصطلاحات و عبارات وابسته |
transferable | Transferable, moveable, assignable |
skills | ability, training, masters |
research students | BPhil, MPhil, EdD, PhD, doctorate, postgraduate |
جستجوي عبارتي
پس از انتخاب كليدواژه و تعيين مترادفها، اصطلاحات و عبارات مرتبط، بايستي نسبت به جستجوي عبارتي يا Phrase Searching نيز آگاهي داشته باشيم. براي اينكه بتوانيم باهمآيي يا اصطلاحاً Collocation بودن چند كلمه را نشان دهيم معمولاً در اكثر پايگاههاي اطلاعاتي از علامت نقل قول استفاده ميشود. در مثال بالا اگر قصد داشته باشيم از پايگاه اطلاعاتي بخواهيم كه تنها نتايجي را بازيابي كند كه دو يا چند كلمه حتماً در كنار يكديگر باشند به صورت زير عمل خواهيم كرد:
transferable skills” research students”
در اين صورت در نتايج بازيابي شده حتما دو واژه transferable skills در كنار هم خواهند بود. توجه داشته باشيد كه اگر اين كار را انجام ندهيم ممكن است اين دو واژه جدا از يكديگر باشند به عنوان نمونه اگر قصد داريد عبارت “كتابخانه عمومي” به همين صورت و در كنار هم قرار گيرد بايستي حتماً آن را داخل علامت نقل قول درج كنيد.
عملگرهاي بولي
اگر قصد داريد رابطه بين واژگان يا عبارات موجود در عنوان خود را تعريف كنيد، بايستي اين كار را از طريق منطق بولي (Boolean Logic) و با استفاده از نشانههايي موسوم به عملگرهاي بولي (Boolean Operators) انجام دهيد. در زير سه عملگر پر كاربرد و مرسوم در پايگاههاي اطلاعاتي را مشاهده ميكنيد.
AND – براي محدود كردن دامنه جستجو
OR – براي گسترش دادن دامنه جستجو
NOT – براي حذف برخي واژگان يا عبارات از دامنه جستجو
به مثال زير توجه كنيد:
عملگر AND
“transferable skills” AND “research students”
در اين صورت نتايجي بازيابي خواهد شد كه حاوي هر دو عبارت تعيين شده باشد. اگر از علملگر AND استفاده نكنيم، نتايجي كه تنها يكي از اين دو را نيز داشته باشد، بازيابي خواهد شد.
عملگر OR
“transferable skills” OR “ability”
در اين حالت، علاوه بر عبارت اول، نتايجي كه حاوي عبارت دوم نيز باشد بازيابي خواهد شد. در اين صورت، دامنه نتايج جستجو گسترش خواهد يافت. در اين نمونه در واقع، ability مترادف skills محسوب شده است.
عملگر NOT
“transferable skills” NOT “information literacy”
اگر عبارت فوق را در پایگاه اطلاعاتی جستجو کنیم بدین معنا خواهد بود که نتایجی که حاوی سواد اطلاعاتی information literacy از دامنه نتایج حذف شده و نمایش داده نشوند.
جستجوی تو در تو
یکی دیگر از شگردهای جستجوی پیشرفته علمی استفاده از روش جستجوی تو در تو ملقب به Nested Search یا String Search است، در این حالت علاوه بر عملگرهای بولی از پرانتز نیز برای تدوین راهبرد جستجو استفاده میشود، بدین صورت که عبارت داخل پرانتز در اولویت اول جستجو شده و ارتباط میان بخشهای عبارت نیز با استفاده از علمگرهای بولی تعریف میشود. به مثال زیر دقت بفرمایید:
{“transferable skills” NOT (“study skills” OR “presentation skills”)} and “research students”
در این حالت به پایگاه اطلاعاتی دستور میدهیم، منابع حاوی “transferable skills” و “research students” را در حالی بازیابی کند که در آنها “study skills” یا “presentation skills” وجود نداشته باشد. در جستجوی تو در تو، اولویت با عبارت داخل پرانتز خواهد بود.
شرط مجاورت در جستجو
برخی از پایگاههای اطلاعاتی یا استنادی همچون پابمد PubMed امکان جستجوی کلمات در یک جمله یا در تعداد معینی از کلمات با یکدیگر را میدهند. این نوع جستجوی مرتبط، بر این فرض استوار است که کلمات یا عباراتی که نزدیک به یکدیگر هستند به نحوی مرتبط هستند. نزدیکی به ویژه هنگام جستجو در پایگاه اطلاعاتی با دسترسی تمام متن (full text) مفید خواهد بود. به سه مثال در استفاده از شرط مجاورت توجه کنید:
شرط تشابه SAME
“transferable skills” SAME “research students”
در مثال بالا، بایستی دو عبارت خواسته شده در جملات یکسان وجود داشته باشند تا در نتایج جستجو بازیابی شوند.
شرط تعداد کلمات w3
“transferable skills” w3 “research students”
در مثال بالا، عبارت اول یعنی “transferable skills” درون سه کلمه از “research students” جستجو خواهد شد.
شرط مجاورت NEAR
“transferable skills” NEAR “research students”
در این مثال نیز، عبارت اول در صورتی بازیابی خواهد شد که طبق قوانین آن پایگاه اطلاعاتی، شرط مجاورت با عبارت دوم را دارا باشد.
تکنیک کوتاه نویسی
در تکنیک کوتاه سازی یا Truncation زمانی مورد استفاده قرار میگیرد که قصد جستجو حالتهای مفرد یا جمع کلیدواژه را داریم و یا قصد داریم نتایج را بر اساس ریشه یک واژه بازیابی کنیم. معمولاً این شگرد در پایگاههای اطلاعاتی مختلف با دو کاراکتر ستاره (*) یا علامت تعجب (!) فراخوانی خواهد شد. به مثال زیر توجه داشته باشید:
Skill*
در این حالت تمامی حالتهای skill, skills, skilling, skilled و غیره نیز برای این واژه بازیابی خواهند شد.
عمومیت در جستجو
اگر قصد داشته باشیم هیچ، یک یا چند حرف را در کلیدواژه مدنظر با کاراکتری تعریف کنیم معمولاً از علامت سئوال (؟) یا علامت ستاره (*) استفاده میشود. به این ترفند در جستجو اصطلاحاً عمومیت یا Wildcard گفته میشود. به مثال زیر توجه کنید:
Transfer?able
در این حالت به پایگاه اطلاعاتی دستور میدهیم کاراکتری که دارای علامت سئوال است میتواند به هر صورتی باشد؛ در این صورت هر دو واژه transferable و transferrable بازیابی خواهند شد.
نکات کاربردی در جستجو
1 – در بسیاری از پایگاههای اطلاعاتی امکان ذخیره جستجو تحت عنوان Saved Search وجود دارد که با این امکان، میتوانید در مراجعات بعدی بدون انجام مجدد عملیات جستجو دوباره آن را انجام دهید یا در مواردی که عبارات طولانی هستند، در وقت خود صرفه جویی کنید.
2 – به تفاوتهای گویش انگلیسی آمریکایی (American English) و انگلیسی بریتانیایی (British English) در جستجو دقت داشته باشید.
3 – در برخی از پایگاههای اطلاعاتی محدودیت زمانی برای جستجو وجود دارد، مثلاً ممکن است نتایج قبل از سال مشخصی به عنوان نمونه 1980 میلادی به قبل، بازیابی نشود. در این حالت بایستی جستجو را در سایر پایگاهها نیز انجام دهید.
4 – نام و حروف اول نویسندگان (initials) اغلب به طور متناقض در پایگاه های داده نمایه می شوند.
5 – توجه داشته باشید که علاوه بر زبان انگلیسی، بسیاری از نشریات جهان به زبانهای دیگر منتشر میشوند.
6 – اگر قصد بازیابی نتایج به زبانهای غیر انگلیسی را دارید به املای صحیح حروف آن زبان توجه داشته باشید.