شبه علم (Pseudoscience)
طرح مباحثی در خصوص شبه علم (Pseudoscience) از جمله تعریف آن، ویژگیهای شبه علم، نمونههای شبه علم و مبارزه با آن در این نوشتار مدنظر بوده است. در واقع شبه علم باید مرز بین علم و خطا دانست و شناخت آن یک الزام برای همه فعالان حوزههای علم و فناوری است.
فهرست مطالب
مقدمه
شبه علم به باورها، نظریهها یا اعمالی اطلاق میشود که ادعای علمی بودن و واقعیت دارند، اما فاقد شواهد و روششناسی دقیق علمی هستند. این اصطلاح اغلب برای توصیف طیف وسیعی از پدیدهها و رشتهها از طالعبینی و هومئوپاتی تا تفسیرهای خاص روانشناسی و فیزیک استفاده میشود. درک شبه علم برای ارتقاء سواد علمی و تفکر انتقادی در جامعه ضروری است.
ویژگیهای شبه علم
عدم وجود شواهد تجربی: ادعاهای شبه علمی اغلب مبتنی بر دادههای تجربی نبوده و پشتیبانی ندارند. این امور، تمایل دارند به شواهد حکایتی، شهادتهای شخصی، یا آزمایشهای تایید نشده، متکی باشند.
عدم قابلیت ابطال: نظریههای علمی باید قابل ابطال باشند، به این معنی که میتوان آنها را از طریق مشاهده یا آزمایش نادرست اثبات کرد. ادعاهای شبه علمی اغلب به گونهای ساختار یافتهاند که نمیتوان آنها را آزمود یا نادرستی آنها را اثبات کرد.
استفاده از زبان مبهم: شبه علم اغلب از زبان مبهم یا نامفهوم استفاده میکند؛ علمی به نظر میرسد اما فاقد معنای دقیق است.
عدم وجود بازبینی همتا: کار علمی معمولاً در مجلات بازبینی همتا (peer-reviewed) منتشر میشود که توسط سایر کارشناسان در این زمینه بررسی میشود. ادعاهای شبه علمی اغلب در مکانهایی منتشر میشوند که بازبینی همتا ندارند.
مقاومت در برابر تجدید نظر: در علم، نظریهها به طور مداوم در پرتو شواهد جدید تجدید نظر یا رها میشوند اما شبه علم اغلب در برابر تغییر مقاومت میکند و به ایدههای قدیمی یا نادرست پایبند میماند.
ارجاع به اقتدار: شبه علم اغلب به تایید کارشناسان فرضی تکیه میکند تا شواهد تجربی. این شواهد ممکن است مدارک چشمگیری نیز ارائه دهند اما در زمینه علمی مربوطه اعتبار ندارند.
نمونههای شبه علم
طالعبینی (Astrology) : باوری که موقعیتهای اجرام آسمانی بر امور انسانی و پدیدههای طبیعی تاثیر میگذارد. با وجود اهمیت تاریخی آن، طالعبینی فاقد پشتوانه تجربی است و بر اصول علمی مبتنی نیست.
هومئوپاتی (Homeopathy) : سیستم پزشکی مبتنی بر این ایده که مادهای که در افراد سالم علائم بیماری ایجاد میکند، میتواند علائم مشابه را در افراد بیمار درمان کند. داروهای هومئوپاتی اغلب به حدی رقیق میشوند که هیچ مولکولی از ماده اصلی باقی نمیماند و هیچ شواهد علمی برای اثربخشی آن وجود ندارد.
خلقتگرایی (Creationism) : باوری که بیان میدارد جهان و زندگی از سوی منبعی الهی سرچشمه گرفتهاند، برخلاف نظریه علمی تکامل. خلقتگرایی توسط شواهد علمی پشتیبانی نمیشود و به عنوان شبه علم در نظر گرفته میشود. البته این رویکرد مورد تائید ادیان آسمانی نیست.
تاثیرات شبه علم
شبه علم (Pseudoscience) میتواند تاثیرات منفی قابل توجهی بر افراد و جامعه داشته باشد:
خطرات سلامتی: باور به اعمال پزشکی شبه علمی میتواند منجر به عدم استفاده از درمانهای موثر برای بیماریهای جدی شود که در نتیجه منجر به رنج یا مرگ بیمار خواهد شد.
اطلاعات نادرست: شبه علم، اطلاعات غلط را منتشر میکند که میتواند مانع درک علمی و پیشرفت بشر شود. این اطلاعات میتوانند منجر به تصمیمگیریهای حوزه سیاست عمومی شوند که مبتنی بر شواهد علمی نیستند.
هزینههای اقتصادی: سرمایهگذاری در محصولات و روشهای شبه علمی میتواند منجر به ضرر مالی قابل توجهی برای افراد و جامعه شود.
مبارزه با شبه علم
برای مبارزه با شبه علم میتوان کارهای زیر را انجام داد:
ارتقاء سواد علمی: آموزش عمومی درباره روش علمی، تفکر انتقادی، و نحوه ارزیابی شواهد.
تشویق به شکگرایی: پرورش شکگرایی سالم نسبت به ادعاهای تایید نشده و تاکید بر اهمیت بازبینی همتا و شواهد تجربی.
برجسته کردن تفاوت بین علم و شبه علم: بیان واضح ویژگیهای علم مشروع و شبه علم و همچنین تمایز آنها.
حمایت از ارتباط علمی: تشویق دانشمندان و مربیان به تعامل با عموم و رفع تصورات غلط.
نتیجهگیری
شبه علم (Pseudoscience) یک چالش مهم برای ارتقاء سواد علمی و تفکر انتقادی است. با درک ویژگیها و تاثیرات آن، و با ترویج فعالانه آموزش علمی و شکگرایی، میتوانیم تأثیر شبه علم بر جامعه را کاهش دهیم.
