سواد انتقادي (Critical Literacy)
دانشنامه علم اطلاعات

سواد انتقادي (Critical Literacy)

بررسي ابعاد مختلف سواد انتقادي (Critical Literacy) شامل پیشینه تاریخی، پايه‌هاي نظري، مفاهیم و شیوه‌های کلیدی و كاربردهاي آن، در اين نوشته مدنظر بوده است. مطالعه و شناخت ابعاد اين نوع سواد در رويارويي با مسائل روزانه و توان مديريت زندگي اهميت بسيار زيادي دارد.


مقدمه 

 💡 سواد انتقادی یک رویکرد آموزشی است که افراد را تشویق می‌کند تا پیام‌های منتقل شده از طریق متون، رسانه‌ها و سایر اشکال ارتباطی را به طور فعال تحلیل كرده و مورد پرسش قرار دهند. این رویکرد فراتر از سواد سنتی است که بر مهارت‌های خواندن و نوشتن تمرکز دارد و به درک عمیق‌تری از دینامیک قدرت، تعصبات و ایدئولوژی‌های موجود در متون می‌پردازد. هدف این رویکرد توانمندسازی افراد برای تبدیل شدن به متفکران انتقادی و شهروندان آگاه اجتماعی است که می‌توانند بی‌عدالتی‌های اجتماعی را به چالش بکشند و تغییر دهند.


پیشینه تاریخی

 💡 ریشه‌های سواد انتقادی را می‌توان به مکتب فرانکفورت (Frankfurt School) در دهه ۱۹۲۰ و کارهای پائولو فریره (Paulo Freire) در اواخر دهه ۱۹۴۰ بازگرداند. مکتب فرانکفورت، گروهی از روشنفکران بودند كه نظریه‌های مارکسیسم را توسعه دادند که بر اهمیت مبارزه طبقاتی و نقش ایدئولوژی در حفظ نابرابری‌های اجتماعی تأکید داشت. پائولو فریره، مربی و فیلسوف برزیلی، این ایده‌ها را در اثر مهم خود “پداگوژی ستمدیدگان” (Pedagogy of the Oppresed) بیشتر توسعه داد؛ وي در اين كتاب از تعلیم و آموزش (پداگوژي) که جوامع حاشیه‌نشین را توانمند می‌سازد تا ساختارهای سرکوبگر را به چالش بکشند، حمایت کرده است.

پيشينه تاريخي سواد انتقادي


پایه‌های نظری

 💡 سواد انتقادي (Critical Literacy) بر چندین دیدگاه نظری، از جمله رویکردهای نئو مارکسیستی (Neo-Marxist) ، فریره‌ای (Freirean) و پساساختارگرایی (post-structuralist) استوار است. این دیدگاه‌ها هدف مشترکی دارند که در واقع همان کشف روابط قدرت و ایدئولوژی‌های موجود در متون است. رویکردهای نئو مارکسیستی و فریره‌ای بر نقش آموزش در چالش نابرابری‌های اجتماعی و ترویج عدالت اجتماعی تأکید دارند. از سوی دیگر رویکردهای پساساختارگرایی، بر چگونگی شکل‌گیری زبان و گفتمانِ درک ما از جهان و هویت‌های ما تمرکز كرده‌اند.

پایه_های نظری سواد انتقادي


مفاهیم و شیوه‌های کلیدی

تحلیل متون (Analyzing Texts) : سواد انتقادی شامل بررسی متون برای تحليل تعصبات، کلیشه‌ها و دینامیک قدرت است. این مقوله شامل شناسایی جايگاه‌هايي است که متن مبتني بر آنهاست و جايگاه‌هايي که به حاشیه رانده شده یا خاموش شده‌اند.

بررسي اعتبار (Questioning Authority) : این رویکرد افراد را تشویق می‌کند تا از اقتدار و اعتبار منابع اطلاعاتی، از جمله کتاب‌های درسی، رسانه‌ها و سایر اشکال ارتباطی مطمئن شوند.

ارتباط با تجربیات شخصی (Connecting to Personal Experiences) : سواد انتقادی افراد را تشویق می‌کند تا پیام‌های موجود در متون را به تجربیات زندگی و زمینه‌های اجتماعی خود مرتبط کنند و درک عمیق‌تری از مسائل موجود به دست آورند.

ترویج عدالت اجتماعی (Promoting Social Justice) : هدف نهایی سواد انتقادی، توانمندسازی افراد برای چالش و تغییر بی‌عدالتی‌های اجتماعی با ترویج برابری، شمول گرايي و عدالت اجتماعی است.


کاربردها در آموزش

 💡 سواد انتقادی به یک رویکرد محبوب در آموزش، به ویژه در کشورهای انگلیسی‌زبان مانند کانادا، استرالیا، نیوزیلند و بریتانیا تبدیل شده است. مربیان از سواد انتقادی برای کمک به دانش‌آموزان در توسعه مهارت‌های تفکر انتقادی، تبدیل شدن به خوانندگان دقیق‌تر و درگیر شدن با متون به شیوه‌ای معنادار استفاده می‌کنند. این رویکرد به ویژه در کلاس‌های درس متنوع و چندفرهنگی ارزشمند است، جایی که دانش‌آموزان می‌توانند مسائل هویت، قدرت و عدالت اجتماعی را از لنز سواد انتقادی بررسی کنند.


نتیجه‌گیری

سواد انتقادي (Critical Literacy) یک رویکرد آموزشی قدرتمند است که فراتر از مهارت‌های سواد سنتی حركت مي‌كند تا تفکر انتقادی، آگاهی اجتماعی و تعهد به عدالت اجتماعی را ترویج دهد. با تشویق افراد به سوال و تحلیل پیام‌های منتقل شده از طریق متون، سواد انتقادی آن‌ها را توانمند می‌سازد تا ساختارهای سرکوبگر را به چالش بکشند و به سوی جامعه‌ای عادلانه‌تر و برابرتر حرکت کنند.


سئوالات متداول

سواد انتقادی چیست؟
سواد انتقادی یک رویکرد آموزشی است که دانش‌آموزان را تشویق می‌کند تا پیام‌های پنهان در متون را تحلیل كنند و مورد پرسش قرار دهند. این مقوله شامل درک چگونگی تأثیر زبان و متون بر دینامیک قدرت، هنجارهای اجتماعی و باورهای فرهنگی است. هدف از اين كار در اين است كه دانش‌آموزان به متفکران انتقادی و شرکت‌کنندگان فعال در جامعه تبدیل شوند.

چرا سواد انتقادی مهم است؟
زیرا به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا توانایی تفکر انتقادی درباره اطلاعاتی که دريافت می‌کنند را بهبود دهند. این مهارت در دنیایی که رسانه‌ها و متون نظرات و رفتارها را شکل داده‌اند، ضروری است. با پرورش سواد انتقادی، معلمان تلاش مي‌كنند تا افراد آگاه، متفکر و مسئولیت‌پذیر اجتماعی پرورش دهند.

چگونه می‌توان سواد انتقادی را در کلاس درس ادغام کرد؟
سواد انتقادی می‌تواند از طریق فعالیت‌های مختلفی مانند تحلیل تبلیغات، بحث درباره دیدگاه‌های ارائه شده در مقالات خبری و بررسی زمینه‌های فرهنگی آثار ادبی در کلاس درس ادغام شود. معلمان می‌توانند دانش‌آموزان را تشویق کنند تا نیت نویسنده، مخاطب هدف و تعصبات احتمالی در متون را زير سئوال ببرند.

برخی از اصول کلیدی سواد انتقادی چیست؟
برخی از اصول کلیدی سواد انتقادی شامل اين موارد هست: پرسش از متون: تشویق دانش‌آموزان به پرسش درباره محتوا، هدف و دیدگاه متون. تشخیص سوگيري: کمک به دانش‌آموزان در شناسایی و درک تعصبات در متون و رسانه‌ها. توانمندسازی: توانمندسازی دانش‌آموزان برای استفاده از مهارت‌های تفکر انتقادی خود برای به چالش کشیدن و تغییر هنجارها و بی‌عدالتی‌های اجتماعی. سواد چندرسانه‌ای: ادغام اشکال مختلف رسانه و ارتباطات برای افزایش درک.

سواد انتقادی چه تفاوتی با سواد سنتی دارد؟
سواد سنتی بر توانایی خواندن و نوشتن مؤثر تمرکز دارد، در حالی که سواد انتقادی فراتر از این مهارت‌ها می‌رود و شامل تحلیل و نقد متون می‌شود. سواد انتقادی بر درک روابط قدرت و ساختارهای اجتماعی موجود در متون تأکید دارد و دانش‌آموزان را تشویق می‌کند تا مصرف‌کنندگان فعال و انتقادی اطلاعات باشند.

منابع:

Critical literacy. (n.d.). Students. https://students.unimelb.edu.au/academic-skills/resources/study-skills/learning-strategies/critical-literacy

Ncte. (2020, July 13). Key Aspects of Critical Literacy: An excerpt. National Council of Teachers of English. https://ncte.org/blog/2019/07/critical-literacy/

Staff, C. (2024, April 19). What is data analysis? (With examples). Coursera. https://www.coursera.org/articles/what-is-data-analysis-with-examples

Top Hat. (2019, September 16). Critical Literacy Definition and Meaning | Top hat. https://tophat.com/glossary/c/critical-literacy/

Vasquez, V. M. (2017). Critical literacy. Oxford Research Encyclopedia of Education. https://doi.org/10.1093/acrefore/9780190264093.013.20

Wikipedia contributors. (2024, May 4). Critical literacy. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Critical_literacy

لینک کوتاه این مطلب: https://momen.ir/5bao
تصویر نویسنده
محمد مومن

محمد مومن، مدرس و پژوهشگر زبان انگلیسی، دانش آموخته كارشناسي مترجمي زبان انگليسي و كارشناسي ارشد علم اطلاعات است. وي در حال حاضر به عنوان مدير مسئول موسسه عصر زبان توس فعاليت مي‌كند.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *