سواد انتقادي (Critical Literacy)

بررسي ابعاد مختلف سواد انتقادي (Critical Literacy) شامل پیشینه تاریخی، پايه‌هاي نظري، مفاهیم و شیوه‌های کلیدی و كاربردهاي آن، در اين نوشته مدنظر بوده است. مطالعه و شناخت ابعاد اين نوع سواد در رويارويي با مسائل روزانه و توان مديريت زندگي اهميت بسيار زيادي دارد.

مقدمه 

 💡 سواد انتقادی یک رویکرد آموزشی است که افراد را تشویق می‌کند تا پیام‌های منتقل شده از طریق متون، رسانه‌ها و سایر اشکال ارتباطی را به طور فعال تحلیل كرده و مورد پرسش قرار دهند. این رویکرد فراتر از سواد سنتی است که بر مهارت‌های خواندن و نوشتن تمرکز دارد و به درک عمیق‌تری از دینامیک قدرت، تعصبات و ایدئولوژی‌های موجود در متون می‌پردازد. هدف این رویکرد توانمندسازی افراد برای تبدیل شدن به متفکران انتقادی و شهروندان آگاه اجتماعی است که می‌توانند بی‌عدالتی‌های اجتماعی را به چالش بکشند و تغییر دهند.

پیشینه تاریخی

 💡 ریشه‌های سواد انتقادی را می‌توان به مکتب فرانکفورت (Frankfurt School) در دهه ۱۹۲۰ و کارهای پائولو فریره (Paulo Freire) در اواخر دهه ۱۹۴۰ بازگرداند. مکتب فرانکفورت، گروهی از روشنفکران بودند كه نظریه‌های مارکسیسم را توسعه دادند که بر اهمیت مبارزه طبقاتی و نقش ایدئولوژی در حفظ نابرابری‌های اجتماعی تأکید داشت. پائولو فریره، مربی و فیلسوف برزیلی، این ایده‌ها را در اثر مهم خود “پداگوژی ستمدیدگان” (Pedagogy of the Oppresed) بیشتر توسعه داد؛ وي در اين كتاب از تعلیم و آموزش (پداگوژي) که جوامع حاشیه‌نشین را توانمند می‌سازد تا ساختارهای سرکوبگر را به چالش بکشند، حمایت کرده است.

پایه‌های نظری

 💡 سواد انتقادي (Critical Literacy) بر چندین دیدگاه نظری، از جمله رویکردهای نئو مارکسیستی (Neo-Marxist) ، فریره‌ای (Freirean) و پساساختارگرایی (post-structuralist) استوار است. این دیدگاه‌ها هدف مشترکی دارند که در واقع همان کشف روابط قدرت و ایدئولوژی‌های موجود در متون است. رویکردهای نئو مارکسیستی و فریره‌ای بر نقش آموزش در چالش نابرابری‌های اجتماعی و ترویج عدالت اجتماعی تأکید دارند. از سوی دیگر رویکردهای پساساختارگرایی، بر چگونگی شکل‌گیری زبان و گفتمانِ درک ما از جهان و هویت‌های ما تمرکز كرده‌اند.

مفاهیم و شیوه‌های کلیدی

تحلیل متون (Analyzing Texts) : سواد انتقادی شامل بررسی متون برای تحليل تعصبات، کلیشه‌ها و دینامیک قدرت است. این مقوله شامل شناسایی جايگاه‌هايي است که متن مبتني بر آنهاست و جايگاه‌هايي که به حاشیه رانده شده یا خاموش شده‌اند.

بررسي اعتبار (Questioning Authority) : این رویکرد افراد را تشویق می‌کند تا از اقتدار و اعتبار منابع اطلاعاتی، از جمله کتاب‌های درسی، رسانه‌ها و سایر اشکال ارتباطی مطمئن شوند.

ارتباط با تجربیات شخصی (Connecting to Personal Experiences) : سواد انتقادی افراد را تشویق می‌کند تا پیام‌های موجود در متون را به تجربیات زندگی و زمینه‌های اجتماعی خود مرتبط کنند و درک عمیق‌تری از مسائل موجود به دست آورند.

ترویج عدالت اجتماعی (Promoting Social Justice) : هدف نهایی سواد انتقادی، توانمندسازی افراد برای چالش و تغییر بی‌عدالتی‌های اجتماعی با ترویج برابری، شمول گرايي و عدالت اجتماعی است.

کاربردها در آموزش

 💡 سواد انتقادی به یک رویکرد محبوب در آموزش، به ویژه در کشورهای انگلیسی‌زبان مانند کانادا، استرالیا، نیوزیلند و بریتانیا تبدیل شده است. مربیان از سواد انتقادی برای کمک به دانش‌آموزان در توسعه مهارت‌های تفکر انتقادی، تبدیل شدن به خوانندگان دقیق‌تر و درگیر شدن با متون به شیوه‌ای معنادار استفاده می‌کنند. این رویکرد به ویژه در کلاس‌های درس متنوع و چندفرهنگی ارزشمند است، جایی که دانش‌آموزان می‌توانند مسائل هویت، قدرت و عدالت اجتماعی را از لنز سواد انتقادی بررسی کنند.

نتیجه‌گیری

سواد انتقادي (Critical Literacy) یک رویکرد آموزشی قدرتمند است که فراتر از مهارت‌های سواد سنتی حركت مي‌كند تا تفکر انتقادی، آگاهی اجتماعی و تعهد به عدالت اجتماعی را ترویج دهد. با تشویق افراد به سوال و تحلیل پیام‌های منتقل شده از طریق متون، سواد انتقادی آن‌ها را توانمند می‌سازد تا ساختارهای سرکوبگر را به چالش بکشند و به سوی جامعه‌ای عادلانه‌تر و برابرتر حرکت کنند.

سئوالات متداول

منابع:

Critical literacy. (n.d.). Students. https://students.unimelb.edu.au/academic-skills/resources/study-skills/learning-strategies/critical-literacy

Staff, C. (2024, April 19). What is data analysis? (With examples). Coursera. https://www.coursera.org/articles/what-is-data-analysis-with-examples

Top Hat. (2019, September 16). Critical Literacy Definition and Meaning | Top hat. https://tophat.com/glossary/c/critical-literacy/

Vasquez, V. M. (2017). Critical literacy. Oxford Research Encyclopedia of Education. https://doi.org/10.1093/acrefore/9780190264093.013.20

Wikipedia contributors. (2024, May 4). Critical literacy. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Critical_literacy