انواع تعاريف در پژوهش
در ادامه آموزش روش تحقيق در امور علمي و دانشگاهي در اين درس به بررسي انواع تعاريف در پژوهش خواهيم پرداخت. بر اين اساس، دسته بندي مختلف تعريف‌هاي گوناگون در پژوهش‌هايي همچون پروپوزال، پايان نامه، رساله و مقالات علمي پژوهشي با ذكر مثال ارائه خواهد شد.
محل استفاده از تعاريف
به طور معمول در بيان مساله در نوشتن پروپوزال كارشناسي ارشد، تهيه پروپوزال مقطع دكتري تخصصي و در بخش كليات پايان نامه و رساله (فصل اول) بايستي تعاريف سازه‌ها و متغيرها را به طور دقيق ذكر كنيم. در واقع با ذكر تعاريف، بين پژوهشگر و خواننده اثر پژوهشي (پروپوزال، پايان نامه، رساله، مقاله و …) اشتراك ذهني ايجاد مي‌شود و بر روي واژگان بكار رفته به تفاهم فكري و برداشت ذهني يكسان خواهند رسيد.
به نقل از سرمد و همكاران (1397) سازه‌ها و متغيرها را مي‌توان به دو صورت تعريف مفهومي و تعريف عملياتي كرد:
1 – تعريف مفهومي
به تعريف يك واژه توسط واژگان ديگر گفته مي‌شود. در اين تعريف از واژه‌هاي انتزاعي و ملاك‌هاي فرضي استفاده مي‌شود و به شناسايي ماهيت يك پديده كمك خواهد كرد. اين تعريف، نقش مهمي در فرايند منطقي تدوين فرضيه‌ها ايفا مي‌كند. براي مشاهده پذيري تعريف مفهومي بايستي آن را به تعريف عملياتي تبديل كرد.
1 – تعريف عملياتي
پژوهشگر بايستي در بيان تعريف عملياتي تصميم بگيرد كه چه نوع رويدادهاي قابل مشاهده‌اي معّرف اين سازه‌ها مي‌باشند. زماني كه يك مفهوم (concept) يا سازه (construct) به صورت عملياتي تعريف شود، نشانگرها (indicator) و اعمالي كه بتواند اطلاعات مربوط به آن مفهوم يا سازه را فراهم نمايد، مشخص خواهد شد.
مقايسه تعريف مفهومي و عملياتي
براي درك بهتر انواع تعاريف در پژوهش به دو مثال زير به دقت توجه كنيد. پايان نامه‌اي در سال 1385 در يكي از دانشگاه‌هاي كشور با عنوان “امكان سنجي آموزش از راه دور از طريق اينترنت در رشته كتابداري و اطلاع رساني دانشگاه آزاد اسلامي” نوشته شده بود. در اين پايان نامه، پژوهشگر در فصل اول، بخشي را با نام تعاريف عملياتي قرار داده است. همانطور كه عنوان اين قسمت از فصل اول پايان نامه مشخص است، وي بايستي اقدام به ارائه تعريف مفاهيم و سازه‌هاي بكار رفته در كار خود نمايد.
با استفاده از اين پايان نامه و نيز تعريف رسمي قصد داريم، تعريف مفهومي ارائه شده در منابع معتبر و نيز تعريف عملياتي ارائه شده در اين پايان نامه در پايين درج كنيم، تا شما به درك بهتري از اين دو نوع تعريف دست يابيد. براي اينكار عبارت “امكان سنجي” را براي اين دو گونه تعريف در ملاحظه كنيد:
مثال:
تعريف مفهومي امكان سنجي:
امکان سنجی یا مطالعات امکان سنجی، ارزیابی و تجزیه و تحلیل پتانسیل یک پروژه پیشنهادی است و بر اساس تحقیقات و مطالعاتی پایه ریزی شده‌است که روند تصمیم‌گیری را پشتیبانی کند. (منبع)
تعريف عملياتي امكان سنجي:
بررسي امكانات و شرايط لازم براي برگزاري دوره هاي آموزش از راه دور در چهار فاكتور امكانات و تجهيزات، نيروي انساني، بودجه و زيرساختهاي مخابراتي. (منبع: پايان نامه نمونه)
همانطور كه ملاحظه مي‌فرماييد ميان اين دو تعريف، تفاوت اساسي وجود دارد؛ به بيان ساده، تعريف عملياتي، شكل قابل مشاهده و ملموس تعريف مفهومي در پژوهش است.
انواع تعريف عملياتي
دو نوع تعريف عملياتي وجود دارد: (سرمد و همكاران، 1397)
1 – تعريف عملياتي اندازه پذير
2 – تعريف عملياتي آزمايشي
تعريف عملياتي اندازه پذير
عملياتي كه بايستي انجام پذيرد تا اندازه گيري يك مفهوم يا سازه ميسر شود.
مثال: پيشرفت تحصيلي را مي‌توان با نمرات فرد در يك آزمون استاندارد شده تعريف كرد.
برخي تعريف عملياتي اندازه پذير را نيز به دو نوع زير تقسيم مي‌كنند:
1 – تعريف عملياتي اندازه پذير پويا: ثبت چگونگي رفتار آزمودني‌ها در شرايط مورد بررسي. به عنوان مثال اگر بخواهيم هوش را به اين شيوه تعريف كنيم بايستي فرآيند تفكر فرد هنگام مواجهه با مسائل را بيان كنيم.
2 – تعريف عملياتي اندازه پذير ايستا: مشاهده نتيجه يا برون داد رفتار آزمودني ها. به عنوان مثال اگر بخواهيم هوش را به اين شيوه تعريف كنيم بايستي نمرات آزمودني‌ها را در آزمون ويژه هوش در نظر گرفت.
تعريف عملياتي آزمايشي
اين نوع تعريف با ايجاد شرايط آزمايشي لازم بر اساس نظريه‌هاي موجود براي بروز پديده مورد مطالعه توسط پژوهشگر، صورت مي‌پذيرد. تعريف عملياتي آزمايشي مفهوم ناكامي عبارت از شرايطي است كه در آن فرد براي رسيدن به يك هدف با مانعي برخوردد مي‌كند. با توجه به تعريف عملياتي ارائه شده در پژوهش، مي‌توان مقياس اندازه گيري متغير را مشخص كرد كه در درسهاي آينده به آن خواهيم پرداخت. توصيه مي‌كنيم براي درك بهتر انواع تعاريف در پژوهش، يكبار ديگر مثالهاي بالا را به دقت مطالعه و مقايسه كنيد.
